Enne Jans Heerd & Maarhuizen

Net boven het Groningse Winsum ligt de eeuwenoude wierde Maarhuizen. Destijds een veilige plek bij hoog water. Anno nu groeit en bloeit er een ‘wonderlaand’ als een wierde voor cultuur en natuur. Aan deze plek met een zeer rijke geschiedenis is recent dit nieuwe hoofdstuk toegevoegd door de restauratie en herbestemming van de monumentale boerderij Enne Jans Heerd en de openstelling van de wierde Maarhuizen.

De wierde Maarhuizen maakt onderdeel uit van het oude zeekleilandschap van Groningen. De wierde ligt op een kwelderwal die doorloopt richting het noorden. In de late middeleeuwen was de wierde in handen van de kloosters Wijtwerd en Aduard. Op de wierde lagen drie erven met boerderijen, waarvan twee met een gracht. Het grootste deel van de wierde was in gebruik als bouwland waar het nu vooral weideland betreft. Verder had elke boerderij een boomgaard en een tuin. Alleen de boomgaard van de westelijke boerderij, de Enne Jans Heerd, is bewaard gebleven. Van oudsher lopen er meerdere routes over de wierde. Na 1930 is een deel van de wierde afgegraven voor de verkoop van de afgegraven grond.

In 2017 sloeg een aantal partijen de handen ineen nadat de laatste boer de boerderij verlaten had en deze plek een nieuwe bestemming nodig had. Eigenaar Staatsbosbeheer had al door middel van een prijsvraag een zoektocht erop zitten naar een nieuwe functie, maar dit had helaas niet tot het gewenste resultaat geleid.

Geïnspireerd door de inzending ‘Nieuwe erven, nieuwe buren, nieuwe oogsten’ voor de ontwerpprijsvraag ‘A home away from home’ van de Rijksbouwmeester ontwikkelden Staatsbosbeheer, LAOS landschap en stedenbouw, Onix en het stel Mayke Zandstra en Gijs van Rhijn vanuit ieders kwaliteiten een plan voor de boerderij en de wierde. Met als uitgangspunt om de boerderij en het omliggende landschap integraal en in relatie tot de plek (en haar geschiedenis) om te vormen tot een publieke plek met een maatschappelijke functie.

Om tot een goede samenwerking te komen hebben de betrokken partijen een duidelijke taakverdeling opgesteld. De Stichting Enne Jans Heerd is opgericht en kreeg de boerderij in erfpacht van Staatsbosbeheer. Deze stichting staat aan de lat voor de restauratie en herbestemming van de boerderij met Onix als architect. Mayke en Gijs worden de uitbaters van de boerderij en toekomstige huurders van de stichting. Staatsbosbeheer richt zich op het landschap waarbij LAOS het landschapsplan ontwikkelt. Beide plannen zijn in samenhang ontwikkeld en uitgevoerd. 

De boerderij

De rijksmonumentale boerderij Enne Jans Heerd is getransformeerd tot een multifunctioneel gebouw met de volgende functies:

• Grote zaal voor 150 personen: ‘de theaterzaal’

• Kleine zaal voor 60 personen: ‘de foyer’

• Daghoreca

• Multifunctionele geïsoleerde schuur

• Kleedruimte voor artiesten

• Faciliteiten voor kampeerders

• Woonhuis

Om deze nieuwe functies te huisvesten heeft de bestaande boerderij naast een grondige restauratie ook een transformatie en verduurzaming ondergaan. De kleine noordelijke schuur is grondig verbouwd en geïsoleerd waardoor er een ruimte is ontstaan voor uiteenlopende activiteiten zoals voorstellingen, concerten, workshops en samenkomsten. Om het monumentale aanzicht niet te veranderen was een creatieve oplossing nodig: de bestaande gebintenconstructie is behouden en ingekort zodat er ruimte ontstond voor het isolatiepakket.

Omdat de schuur tegen een wierde op ligt, was het oorspronkelijke hoogteverschil in de vloer zo’n 1,5 meter. Om de ruimten functioneel te maken is een sprong in de vloer bedacht waardoor er een tribunetrap ontstaat. De originele helling en hoogtes zijn nog steeds afleesbaar langs de gevels en door de wisselend poerhoogtes onder de gebinten.

De grote zuidelijke schuur is grotendeels gebleven zoals hij was. Deze schuur is kenmerkend voor de plek en kan in zijn huidige staat opengesteld worden voor publiek. Aan de zuidkant is een rij transparante zonnepanelen op het dak geplaatst. Daarmee wordt niet alleen op een duurzame manier energie opgewekt, maar komt er ook daglicht in de boerderij. In de geïsoleerde schuur ligt nu vloerverwarming. Deze wordt gevoed door hybride lucht-warmtepompen, die discreet zijn weggewerkt achter de originele raampjes. Het voorhuis is gerestaureerd en verduurzaamd. De historische plek is behouden, toekomstbestendig gemaakt én er is weer levendigheid op de wierde en het omliggende gebied ontstaan. 

De wierde

Op de wierde is gewerkt aan de toegankelijkheid van de wierde, het verbeteren van de biodiversiteit en het versterken en uitdragen van de cultuurhistorische waarde:

• Uitbaggeren gracht rond Maarhuizen 1

• Vernieuwen bomenlaan

• Plaatsen informatieborden

• Creëren luisterwandeling

• Plaatsen aanlegsteigerbank

• Aanleg voetgangersbrug (IPV Delft) i.s.m. gemeente het Hogeland

• Aanleg nieuwe wandelroutes (waaronder nieuwe route Pieterpad)

• Creëren kruidenrijk grasland: glanshaverhooiland

• Creëren plasdrasgebied in afgraving wierde

• Uitbreiden historische fruitboomgaard met nieuwe (Groningse) fruitbomen 

• Herinrichting erf

• Aanleg speelnatuur voor kinderen

• Restauratie monumentaal kerkhof en klinkerpad

• Vernieuwen hekwerk

• Ontwikkeling educatiepakketten voor basisscholen

• Ontwikkeling Juttershuisje

LAOS ontwierp een multifunctionele steigerbank die de wierde ook vanaf het water weer toegankelijk maakt. Aan de oever begint de steiger breed. Via het talud wordt de gebruiker naar boven geleid waarbij de steiger over gaat in een trap, die met elke trede iets smaller wordt. Bovenaan verandert de trap in een grote picknicktafel. Vanaf dit punt is er een fraai uitzicht over het water. De steigerbank is voor iedereen toegankelijk als rustpunt. Het element fungeert daarnaast als tribune voor evenementen op het water. 

Proces

In de beginfase is een duidelijke stip op de horizon gezet van het gewenste eindbeeld. Daarbij zijn de rollen verdeeld om te voorkomen dat er te veel kapiteins op hetzelfde schip waren. Er is steeds vanuit vrijheid gedacht en vanwege de complexiteit met de monumentale en archeologische waarden steeds gezocht naar innovativiteit in nauwe afstemming met de monumentencommissie, de Rijksdienst, gemeente het Hogeland en Provincie Groningen. Dit was af en toe een behoorlijke integrale puzzel waarbij een aantal ambtenaren van de gemeente en de provincie een essentiële rol als gids en ambassadeur hebben vervuld.

Een ander uitgangspunt was dat de boerderij een toekomstbestendige en duurzame invulling zou krijgen, zowel in ontwerp als gebruik. Niets is zo duurzaam als een monument. Daarom staat behoud door ontwikkeling hier voorop en is vanuit de bestaande kwaliteiten van de plek een nieuwe invulling ontwikkeld. In het haalbaarheidsonderzoek zijn verschillende varianten uitgewerkt waarbij een rendabele exploitatie een belangrijk criterium was. Met aannemer Bouwgroep Dijkstra-Draisma is vroegtijdig een bouwteam gevormd wat enorm hielp bij de complexiteit van het project. Het voorhuis van de boerderij met haar monumentale elementen is met veel zorgvuldigheid gerestaureerd door de restauratie-afdeling van Dijkstra-Draisma in samenwerking met specialisten als Veldman en Veltman en Maikki Kivinen.

Het project was een langdurig en ingewikkeld traject met diverse hobbels: bouwen in het landelijk gebied, de financiering van zo’n 4 miljoen voor een niet-commercieel project en verschillende complexe ontwerpuitdagingen in een bestaand monumentaal gebouw. Terugkijkend is de succesfactor dat alle partijen bereid waren om vanuit een intrinsieke motivatie buiten de lijntjes te kleuren, te streven naar een hoge mate van kwaliteit, net een stap extra te zetten en vooral vol te houden. Waardoor uiteindelijk na zes jaar later het project binnen budget en met de oorspronkelijke uitgangspunten is gerealiseerd en een Groningse pronkjewail is behouden en nieuwe betekenis heeft gekregen.