Gebiedsbiografie 2.0 Eemsdelta

We moeten snel aan de slag met alternatieven voor fossiele energie, het stoppen van de achteruitgang van biodiversiteit en het vinden van manieren om klimaatverandering het hoofd te bieden. De gevolgen zijn al volop merkbaar, ook in de provincie Groningen waar veel van de grote (ruimtelijke) opgaven van onze tijd samenkomen. Eemsdelta is wat dat betreft exemplarisch. In opdracht van het Atelier Rijksbouwmeester en de gemeente Eemsdelta maakten LAOS en SteenhuisMeurs de Gebiedsbiografie 2.0 als onderliggend verhaal voor een toekomstperspectief voor het gebied. De bundeling van ontwerp en cultuurhistorie – een bewust en direct gevolg van de combinatie– heeft een document opgeleverd dat terugblikt en vooruitkijkt. Het verhaal schetst de lange lijnen van bodem, landschap en mensen.

De gemeente Eemsdelta ligt in een oud landschap; een landschap waarin de bodem beeft en het water stijgt. Er moet plaats gemaakt worden voor de toekomst: de landbouw vraagt om transitie, zon en wind worden energiebronnen, nieuwe industrieën dienen zich aan en inwoners willen prettig blijven wonen en werken. Het is aan de gemeente om alle veranderingen in het landschap en de sociale structuren te verbinden en een wenkend perspectief te schetsen voor haar inwoners, ondernemers en bezoekers.

Veel opgaven doen aanspraak op de schaarse ruimte die in het geval van Eemsdelta ook nog eens bomvol cultuurhistorische waarden zit. Dat maakt het van groot belang de samenhang van het landschap te bewaken en bestaande kwaliteiten van die ruimte te beschermen en te versterken. Weten waar je wortels liggen en je plek kennen binnen de loop van de geschiedenis helpt bij het maken van keuzes en inspireert bij het vinden van nieuwe oplossingen en het uitzetten van een inspirerend toekomstperspectief.

Op grond van die rijke geschiedenis doet het aanbevelingen voor de toekomst die uitgewerkt worden in handzame ontwerpprincipes. Daarmee inspireert het bestuurders, ambtenaren, bewoners en organisaties op zoek te gaan naar de best passende oplossingen voor de ruimtelijke vraagstukken van vandaag en morgen. Wat is er mogelijk in het landschap als we uitgaan van het lokale DNA? Die vraag staat centraal. Toekomstige programmering en ruimtelijke ontwikkelingen kunnen hiermee worden ingebed in de identiteit en het verhaal van het landschap, wat zorgt voor een waardevaste doorontwikkeling van dit unieke gebied. Weten waar je vandaan komt, creëert begrip voor nieuwe fases.

Het document biedt bestuur, politiek en ambtenaren op de korte en langere termijn houvast bij het opstarten en uitvoeren van beleid en projecten, en biedt een kader voor ontwikkelaars, ontwerpers en andere initiatiefnemers die in Eemsdelta aan de slag willen. Ook maakt het de inwoners van de gemeente meer bewust van de eigen omgeving. Het helpt hen in het gesprek met gemeente of ontwikkelaars wanneer er in hun leefomgeving veranderingen plaatsvinden.

We zijn voor dit verhaal uitgegaan van de methode Landscape-Manscape-Mindscape, ontwikkeld door J. Verrips, emeritushoogleraar sociale en culturele antropologie van hedendaags Europa aan de Universiteit van Amsterdam. De interactie tussen de mens en zijn omgeving staat centraal. De mens vestigt zich, organiseert zich, bewerkt de bodem, gebruikt en stuurt het water, ontwikkelt vormen van hiërarchie en gemeenschapsgewoonten, en gaat interacties aan met mensen elders. De grondlegger van deze benadering was de Schotse bioloog Patrick Geddes (1854-1932), die in zijn werk sociologie, geografie, filantropie en ruimtelijke planning bij elkaar bracht. Volgens Geddes is de natuurlijke gesteldheid van een plek bepalend voor de sociale structuur en de mentaliteit in een streek of gebied. Het ging hem om Place, Folk and Work. In de cultuurlandschappen en het erfgoed kun je de interactie tussen de mens en het landschap terug in de tijd volgen. Telkens nieuwe lagen zijn toegevoegd, die zijn neergeslagen in het landschap en het erfgoed, en doorleven in de (dorps)gemeenschappen.

Om de unieke aspecten van de historische en hedendaagse omgang met het landschap te onderscheiden, bijvoorbeeld in religie, gemeenschapsvorm, occupatielogica en de economische drager, deed SteenhuisMeurs onder meer uitvoerig archiefonderzoek, en interviewden we samen met hen agrariërs en fietsten we van Delfzijl naar het Duitse Emden en terug. We hebben dankbaar gebruik gemaakt van eerdere documenten, zoals Eemsdelta, Cultuurhistorische biografie, de verschillende dorpsvisies, het Programma Eems-Dollard 2050 en de studie Natuurkracht van de BNSP.

Ook is nauw samengewerkt met vaste betrokkenen uit het gebied. Zij kwamen meerdere keren bijeen om het verhaal in wording van commentaar te voorzien en om in verschillende werksessies aan de ruimtelijke principes te werken. Daarnaast hebben we talloze partijen in (en over) de gemeente gesproken. Ook is specifieke aandacht besteed aan het betrekken van jongeren. Zo lieten we samen het Cleveringalyceum in Appingedam leerlingen uit verschillende klassen hun eigen gebiedsfoto’s presenteren. Daarbij vroegen we hen naar prettige en onprettige plekken in hun leefomgeving.

De gebiedsbiografie Eemsdelta en het proces daar naartoe stond overigens niet op zichzelf. Zo werkt(e) de gemeente met de Rijksbouwmeester en het College van Rijksadviseurs (CRA) aan een breder toekomstperspectief dat samenhangt met de enorme opgaven die de aardbevingsproblematiek met zich meebrengt: Repair with Gold. Het initiatief voor het opstellen van een gebiedsbiografie kwam ook voort uit CRA en gemeente, met als doel het bredere perspectief te voeden. Al met al was het een inspirerend en bijzonder traject waarin diverse expertises, verhalen, opgaven en visies samenkwamen, met een veelbelovende gebiedsbiografie van Eemsdelta als resultaat.