De Toeverlaat in Overschild

De Toeverlaat is een groep ruimtelijke adviseurs en ontwerpers die de bewoners wil adviseren. Ze wil serieus werk maken van de versterkings- en vernieuwingsopgave. Daarbij richt ze zich op eigenaars van beschadigde panden, veroorzaakt door de aardgaswinning. De Toeverlaat is onafhankelijk, vrij en ongebonden, kent Groningen en de Groningers.

Veiligheid en tempo maken, daardoor werd de Groningse versterkingsopgave in de beginfase gekenmerkt. Architecten leken buiten spel te staan, de ruimtelijke kwaliteit van het noorden speelde een marginale rol. Een keerpunt vormde de aanpak en betrokkenheid van De Toeverlaat, een collectief van architecten dat gezamenlijk de inwoners van Overschild bij stond in de herbouw van hun dorp.

Hoe is het proces tot stand gekomen?

2018. Het aardbevingsgebied. In de vloedgolf van bouwwerkzaamheden leek er nauwelijks oog te zijn voor de gevolgen van massale sloop/nieuwbouw. met een totale verandering van de Groningse straat en dorp tot gevolg. Hierbij werd niet stil gestaan bij eventuele koppelkansen als verduurzaming. Vanuit de wens betrokken te raken, riepen architecten Paul van Bussel en Rob Hendriks een aantal collega-architecten bij elkaar om te kijken hoe de kennis van de noordelijke bureaus kon worden gebundeld om zo van nut te kunnen zijn in de aardbevingsopgave. De Toeverlaat was geboren.

Geen concurrenten dus, maar collega’s samen op weg om bevingsexperts te worden. In avonden georganiseerd met Platform GRAS werden ervaringen uitgewisseld en besproken. Toen eind 2018 de NCG zich tot De Toeverlaat wendde met de vraag of de architecten wilden deelnemen aan een inloopdag in Overschild waar bewoners een architect konden kiezen, werd het collectief voor een dilemma gesteld.

De Toeverlaat leverde immers geen ontwerpen en ging al helemaal niet in competitie met elkaar. Toen bleek dat de bewoners in Overschild weliswaar konden gaan bouwen, maar nog weinig idee hadden wat daarbij kwam kijken, heeft De Toeverlaat speciale avonden georganiseerd met alle betrokken bewoners. Hierin werden wensen en ideeën geïnventariseerd, mogelijke perspectieven geschetst en collectieve belangen inzichtelijk gemaakt.

Vragen die op deze avonden beantwoord werden waren o.a.: wat is het verschil tussen een cataloguswoning en een ontworpen woning? Wat kost een woning per m2? Welke mogelijkheden zijn er om te verduurzamen of bepaalde investeringen te delen met je buren, bijvoorbeeld als het gaat om installaties of het inschakelen van een sloper? In individuele gesprekken werd dieper gedoken in de particuliere casus, waar bewoners ontdekten dat een architect niets te verkopen heeft maar in het belang van hen, als individu en als groep, mee kan denken.

Veel bewoners meldden bij aanvang van het proces dat de huidige woningen mooie voordeuren, entreepartijen, een erker of een groot venster aan de straatzijde hadden (uit de tijd dat elke woning ook een winkel of bedrijfje bevatte), maar dat niemand in Overschild die voordeur nog gebruikte en dat zij bij voorkeur aan de achterzijde van de woning zouden willen gaan wonen. Pas nadat De Toeverlaat met wat knip-en-plakwerk een fictieve Overschildse straat had getekend met huizen zonder voordeuren of vensters aan de straat begonnen de bewoners te beseffen dat het ook goed voor de straat is als er ‘ogen’ op de straat zijn. Dat de woning ook aan die zijde iets communiceert. Dat er nadien een aantal plattegronden zijn aangepast kan als verdienste van de Toeverlaat gezien worden.

Wat is het (gebouwde) resultaat?

Dankzij de inzet van de Toeverlaat zijn de bewoners in staat gebracht gedegen
besluiten te nemen over de keuze voor een passende bouwprocesvorm. In de meeste gevallen heeft dit echter tot een cataloguswoning of tot een standaard ontwerp van een aannemer geleid. Een tweede resultaat is dat bij veel bewoners en beleidsmakers de ogen werden geopend voor de ruimtelijke kwaliteit buiten de eigen erfgrenzen. Wat betekent deze opgave voor de straat, voor het dorp en het omringende landschap? En hoe kunnen we als gemeenschap kennis delen en samenwerken? Zonder deze discussie en het zichtbaar maken wat een keuze als het niet meer nodig hebben van een voordeur betekent– was Overschild wellicht een dorp zonder voordeuren of vensters aan de straat geweest.

De verruimde blik en de opgebouwde vertrouwensband heeft er toe geleid dat een aantal bewoners koos voor een ontwerpend architect van De Toeverlaat. De gebouwde uitkomsten, dus niet door de Toeverlaat ontworpen maar door de betrokken bureaus, vormen ankerpunten van eigentijdse, maar typisch Groninger architectuur.

In tegenstelling tot veel van de herbouwde woningen in Overschild, zijn deze woningen duidelijk regionaal verankerd. Zo is er gebruik gemaakt van Groninger metselwerk. Sommige woningen bevatten een letterlijke  verwijzing naar de gesloopte woning, zowel in architectuur als in maat en schaal. In sommige gevallen zijn de kansen voor herbouw aangegrepen om bijv. situering van woning op het erf te optimaliseren (b.v. Meerweg 1). Een veelvoorkomend gemeenschappelijk thema is het verschil tussen de voor- en achterkant; waar straatgevels als relatief traditioneel gemetselde woningen zijn vormgegeven, zijn een groot aantal woningen richting het landschap steeds opener en in hout en glas ontworpen.

Slot

Ondertussen zijn de bouwwerkzaamheden in Overschild voor een groot deel uitgevoerd. Vanuit het perspectief dat de bewoners die als gevolg van de bevingen toch al met een zware last waren opgezadeld zoveel mogelijk individuele ruimte zouden moeten krijgen bij de keus voor hun woning en de positie ervan op het perceel, is een bonte verzameling woningen ontstaan. Overschild is op enkele woningen na geheel gesloopt en opnieuw gebouwd. Daarbij is door de beleidsmakers bewust gekozen voor een proces met weinig ruimtelijke spelregels. Een dorpsbouwmeester begeleidde het proces en voerde gesprekken over de plannen met directe buren. Als die het plan acceptabel vond kreeg het plan een stempel en hoefde het niet ook nog langs welstand. Dat heeft veel individuele speelruimte en diversiteit opgeleverd. Naar het eindresultaat kijkend moet ook geconstateerd worden dat het oorspronkelijke dorp nog nauwelijks meer te herkennen is. In de zee van generieke cataloguswoningen vormen de door de Toeverlaat architecten ontworpen huizen punten van herkenning van Groninger dorpsarchitectuur.

De avonden hebben het gesprek onderling geopend, en zo voor meer sociale binding en begrip voor elkaars individuele belangen maar ook de collectieve belangen gezorgd. Op schaal van de regio is de inzet van De Toeverlaat het keerpunt geweest om de versterkingsopgave niet alleen als een technische exercitie te zien, maar ook als een ruimtelijke opgave die gaat over herkenbaarheid en specifieke Groninger architectuur.

De toeverlaat bestaat uit: Tjalling Zondag, Allard Vogelzang, Arnold Venema, Beatrice Montessano, Erik Roerdink, Sjoerd Tasseron, Paul van Bussel, Wim Barneveld, Annet Ritsema, Jochem Koster, Rob Hendriks, Geir Eide.